O gminie /
Historia
Rys historyczny
Bieszczady, Gmina Lutowiska, kraina bieszczadzkich połonin, czystych górskich potoków, lasów zamieszkanych przez niedźwiedzie, wilki i żubry. Serce jednej z ostatnich puszcz Europy — polski „Dziki Wschód”.
Gmina Lutowiska jest najdalej wysuniętą na południe i jedną z największych pod względem powierzchni (476 km2) gminą w Polsce. Zamieszkana przez niespełna 2 200 osób jest jedną z najrzadziej zaludnionych gmin nasze go kraju (4,5 osoby na km2).
Jako jedyna gmina w Polsce graniczy jednocześnie z Republiką Słowacką i z Ukrainą. Jest najbardziej atrakcyjną turystycznie gminą w Bieszczadach a jednocześnie najbardziej dotkniętą zniszczeniami w latach wysiedleń ludności miejscowej (1939-1947) i walk z UPA. Ponad 80% powierzchni gminy zajmują lasy głównie buczyna karpacka z domieszkami jodły, jawora i świerka.
Teren gminy objęty jest w całości różnymi formami prawnymi ochrony przyrody i krajobrazu jak Wschodniobeskidzki Obszar Chronionego Krajobrazu, Park Krajobrazowy Doliny Sanu, Bieszczadzki Park Narodowy oraz liczne rezerwaty przyrody, jak np. rezerwat „Krywe”, chroniący ostatnią w Polsce populację węża Eskulapa.
Obszary chronione położone na terenie gminy uzyskały status międzynarodowy - Bieszczadzki Park Narodowy oraz Park Krajobrazowy Doliny Sanu są elementami składowymi pierwszego w Europie trójstronnego (polsko-słowacko-ukraińskiego) Rezerwatu Biosfery UNESCO MaB „Karpaty Wschodnie” o łącznej powierzchni 2 132 km Bieszczadzki Park Narodowy jako drugi park narodowy w Polsce uzyskał w 1999 roku „Dyplom Europejski” przyznawany przez Radę Europy najcenniejszym i najlepiej zarządzanyrn obszarom chronionym.
Stałe osadnictwo ludności ruskiej i wołoskiej na terenie obecnej gminy Lutowiska rozpoczęło się już w XV wieku, większość wsi powstała w XVI wieku. Najazdy obcych wojsk, klęski głodu i epidemie spowodowały w XVII wieku częściowe wyludnienie terenu. Wiek XVIII był okresem ponownego zasiedlania opuszczonych wsi, stabilizacji politycznej, ożywienia gospodarczego oraz kształtowania się trwałej struktury narodowej i religijnej ludności, składającej się z polskiej szlachty, grekokatolickich Rusinów oraz Żydów.
Po zniesieniu pańszczyzny w 1848 r. nastąpiło rozdrobnienie gruntów oraz upadek majątków pozbawionych darmowej siły roboczej. Licytowane majątki przejęli przedsiębiorcy drzewni budując tartaki i linie kolei wąskotorowej.
W 1915 r. podczas ciężkich walk w Karpatach zniszczeniu uległo wiele wsi, mieszkańców nękały epidemie i głód. W latach dwudziestych potrzeby związane z odbudową kraju spowodowały koniunkturę w przemyśle drzewnym, powstawały nowe tartaki i fabryki, prowadzono poszukiwania ropy naftowej.
Kryzys gospodarczy w latach trzydziestych doprowadził do upadku wielu zakładów i likwidacji kolejek wąskotorowych. Koniec lat trzydziestych przyniósł ponowne ożywienie gospodarcze, zaczęła również rozwijać się turystyka. Na mocy układu Ribbentrop-Mołotow w 1939 r. rzeka San stała się granicą dzielącą tereny obecnej gminy na obszary okupowane przez wojska niemieckie i sowieckie. Po stronie sowieckiej rozebrano i wysiedlono 13 wsi znajdujących się w tzw. przygranicznej „zonie”, wysiedlono na Syberię miejscową inteligencję, urzędników państwowych, księży oraz służby leśne. W lewobrzeżnej części Niemcy rozpoczęli represje wobec ludności żydowskiej zakończone całkowitą jej eksterminacją po włączeniu całości terenu do Generalnej Guberni w czerwcu 1941 r., podsycając równocześnie konflikt polsko-ukraiński. Po koncentracji w tym rejonie sił UPA nasilił się terror wobec ludności polskiej, którego nie przerwało wkroczenie we wrześniu 1944 r. wojsk sowieckich; w walkach zniszczeniu uległy liczne wsie.
Biegnąca Sanem nowa granica pomiędzy Polską a ZSRR ponownie podzieliła teren obecnej gminy, w strefie radzieckiej rozpoczęła się przymusowa kolektywizacja wsi i wprowadzanie prawosławia, oporni wysiedlani byli na Syberię a Lutowiska przemianowane zostały na „Szewczenkowo”. Po stronie polskiej górskie tereny aż do Cisnej kontrolowane były przez oddziały UPA. Już w 1944 r. w ramach „repatriacji” rozpoczęły się wysiedlenia ludności ukraińskiej do ZSRR (od 1946 r. przymusowe). W ramach akcji „Wisła” w 1947 r. nastąpiła kolejna faza wysiedleń, która doprowadziła do całkowitego wyludnienia terenu. Cała zabudowa została zniszczona, rozległe tereny dawnych Wsi ponownie objęła we władanie przyroda. Po tzw. „wyrównywaniu granic” w 1951 r. spowodowanym odkryciem złóż węgla w powiecie sokalskim Lutowiska powróciły do Polski a na teren gminy przybyli wysiedleni mieszkańcy Sokalszczyzny. Rozpoczęło się ponowne zasiedlanie Bieszczadów - pomimo to z 28 istniejących przed wojną na terenie obecnej gminy Lutowiska wsi jedynie 17 jest obecnie zamieszkałych, zaludnienie terenu zmniejszyło się dziesięciokrotnie (z 21.398 osób w 1931 r. do 2.145 w 1994 r.). Poważne zagrożenia ekologiczne spowodowała w czasach PRL lokalizacja na terenie gminy wielkich ferm hodowlanych, powiązana z tzw. „rekultywacją” dolin prowadzącą do zmiany stosunków wodnych, erozji gleb, zniszczeń pokrywy roślinnej, obiektów przyrodniczych oraz nielicznych pozostałości dziedzic twa historycznego.
W celu ochrony spuścizny kulturowej dawnych mieszkańców doliny Sanu
- Rada Gminy Lutowiska wykorzystując uprawnienia przyznane samorządom na mocy ustawy o ochronie przyrody utworzyła w 2000 r. na terenach dawnych wsi siedem zespołów przyrodniczo-krajobrazowych. Projekt realizowany był ze środków przyznanych przez Fundację Ochrony Bioróżnorodności Karpat Wschodnich ze Szwajcarii, powołanej w celu wspierania wspólnych działań w Międzynarodowym Rezerwacie Biosfery. Projekt został następnie nagrodzony przez Fundację Na Rzecz Rozwoju Euroregionu Karpaty jako najlepszy pochodzący z polskiej części Euroregionu w ramach Programu Innowacyjnych Praktyk Samorządowych.
Bieszczady przez wiele wieków zamieszkiwane były przez wiele rozmaitych nacji, wśród których najważniejsze to Rusini, Żydzi i Polacy. Dramatyczne wydarzenia XX wieku - II wojna światowa, a potem działania wysiedleńcze zakończone akcją „Wisła” nieodwracalnie zmieniły oblicze tego zakątka. Wyparcie autochtonów, które poszło w parze z likwidacją kultury, tak skrzętnie przez wiele pokoleń budowanej, spowodowało, że od drugiej połowy XX wieku Bieszczady tworzą swoją kulturową tożsamość na nowo. Na szczęście w Bieszczadach zachowało się sporo materialnej jak i niematerialnej spuścizny naszych przodków. Jej niepowtarzalność i barwność powoduje, że nie odchodzi ona w zapomnienie, lecz jest coraz lepiej pielęgnowana i eksponowana.